لشكر كشی به تركمن صحرا

1303-1302(1925-1924)

از كتاب درخدمت پنج سلطان: نوشته تيمسار سرلشكر بازنشته
حسن ارفع

از اولين شهر كوچك قصر شيرين كه بعد از مرز قرار گرفته گذشته وقبل از عبور از گذرگاه پاطاق كه با وزيدن باد

شديد تؤام بود، آخرين درختان خرما را نظاره نموديم. نگاهی به عقب نمايانگر دشتهاﻯ وسيع عراق بود در حالی كه ايران در جلو ما قرار داشت. با زمينهاﻯ هموار، آب و هواﻯ خرم و سبزﻯ كاريهاﻯ كرند برخورد كرديم، در آنجا درختان سپيدار، بيد، چنار وخانه هاﻯ خشتی، مغازه هاﻯ كوچك باز در گوشه و كنار خيابانها وسكوت زياد و آرامش بيش از حد مردم نمايانگر آن بود كه ما عراق عرب را ترك كرده ودر ايران هستيم.ر
ما از سه گذرگاه، سه سلسله كوه قطع شده، بمانند آنكه ديوارهايی بدست مردان ساخته شده كه دشت را از شمال تا جنوب مسدود كرده بود عبور كرديم، خوشبختانه وقتی كه هوا روشن بود به بيستون در نزديك كرمانشاه رسيديم.ر
در اينجا خط نبشته سه زبانه داريوش كه بر سطح صاف يك تخته سنگ در خارج از دسترس حك شده بود كه تصديق و گواهی بر عظمت و شكوه ايران در گذشته و نمودار درون قلوب پر اميد ايرانيان بر تجديد سعادت و بزرگی ايران در آتيه است ديده میشد. آن شب ما به همدان و شب بعد از طريق دروازه قزوين كه سه سال و نيم گذشته دستور داشتم دفاع كنم وارد تهران شديم.ر
يك رانندگی طولانی از ميان خيابانهاﻯ نيمه خالی منتهی به باغ ما گرديد كه با استقبال بهرام زرتشتی باغبان مواجه شديم. بهرام و همسرش در همان لباس زرتشتی ديده میشدند، و فتح الله پسر عموﻯ رستم كه بعنوان سرپرست قبل از رفتن به آذربايجان گمارده بودم در ارفعيه زندگی میكرد. تقريباً چهار سال منقضی شده بود و اطلاعی از وضعيت زندگی خود نداشتيم. فتح الله چادرهاﻯ گوناگون در باغ برپا و قوم و خويشان را جمع كرده بود. او كت زيباﻯ بلندﻯ به رنگ آبی با دگمه هاﻯ برنج پر درخشش بر تن، و سبيلی با موقعيت اجتماعی جديدش بر پشت لب داشت.ر
هوا بسيار گرم بود و هيلدا معصومانه تقاضاﻯ آب می كرد، اما فرهنگ او در آن زمان كه چگونه در ايران زندگی كند فوراً شروع شد، زيرا وقتی گيلاس آب آورده شد تعداد كرمهاﻯ كوچك قرمز در آن می لوليدند. هنگامی كه او وحشت و تنفر خود را در كنار بهرام ابراز داشت او با كمال آرامش اظهار داشت شايد در تانك آب ماهی به اندازه كافی موجود نبوده.ر
باغ بيش از اندازه مورد قبول هيلدا قرار گرفت، شش جريب محوطه باغ پوشيده از درختان زيبا و در درون آن استخر شناﻯ بزرگی وجود داشت، و بايد بگويم كه او در اين موقعيت با جرئتی كاملاً قابل ملاحظه برخورد كرد. فتح الله و همراهانش با قدردانی و تشكر مرخص شدند، يك زن خدمتكار و يك مصدر تحصيلكرده به منزل آورده شدند، و بعض تشكيلات برقرار گرديد و تانك آب نيز برداشته شد.ر
من ورودم را به رياست ستاد ژنرال جهانبانی گزارش دادم، كه با برخوردﻯ صميمانه و گرم روبرو شدم و چند روز بعد بعنوان افسر ارتباط بين ستاد عالی و وابستگان نظامی تهران منصوب شدم، و به همين نحو اين وظيفه را نسبت به وابستگان خارج بهعده داشتم كه ميان آنان نايب سرهنگ W.A.K ر(اكنون سرلشكر بازنشسته) فرزر وابسته نظامی بريتانيا و سروان رنه بارترند ( ژنرال بازنشسته فعلی) كه رفاقت و دوستی من با آنان تاكنون ادامه دارد ديده می شدند. بعد از اينكه آذربايجان را ترك كردم و در طی دو سال اقامت در خارج، سياست و روش خلع سلاح قبايل سركش و برقرارﻯ كنترل حكومت مركزﻯ بر آنان با موفقيتهاﻯ بی ثبات در سراسر مملكت تعقيب شده بود.ر
منظور مهم و فوق العاده رضاخان پس از آرامش آذربايجان برقرارﻯ كنترل حكومت در خوزستان و حوزه بختيارﻯ بود. در آنجا نفت كشف شده بود. نفوذ بيگانگان بالاترين ومهمترين عامل بحساب می آمد، وتيز هوشانه و محتاطانه از شمال كوهها تخطی ودست اندازﻯ میكردند.ر
او میدانست كه شركت نفت ايران و انگليس معنی ديگرﻯ جز حكومت بريتانيا كه اكثريت سهام را در اختيار دارد چيزديگرﻯ نيست، وپشتيبانی معنوﻯ خود را نسبت به شيخ خزعل در محمره و رؤساﻯ قبايل بختيارﻯ دريغ نمیدارد، و تصور و توجه بر اين دارد كه اين وضع مناسب و آسانتر از آن است كه با استقلال فكرﻯ حكومت مركزﻯ كه ممكن است بطور امكانپذير تحت نفوذ و تسلط غير دوستانه روسها قرار گيرد كنار آيد. و رضاخان میخواست كه به اين وضعيت غير عادﻯ و خارج از معمول يكباره و براﻯ هميشه خاتمه دهد.ر
سريعترين راه براﻯ رسيدن به خوزستان از طريق اصفهان بود كه جاده لونج ناميده میشد كه واقعاً راهی صعب العبور و مناسب براﻯ عبور وسايل چهار چرخه نبود، ولی با بستن پل در نقاط كم عمق رودخانه كارون اين امر امكانپذير میشد. راه سلطان آباد، خرم آباد و دزفول كه از ناحيه ساكنين ايلات وحشی لرستان میگذشت از نظر اعزام نيروﻯ لازم براﻯ آرام كردن اين قبايل مشكل به نظر میرسيد. بنابراين در سال 1923(1301) يك ستون از طريق اصفهان راهی شد. سران بختيارﻯ عواطفی غير دوستانه از خود ابراز نداشتند.ر
ولی معهذا، وقتی ستون وارد كوههاﻯ صعب العبور و ناهموار بختيارﻯ گرديد، در دره هاﻯ تنگ به كمين نشسته بودند و متجاوز از صد نفر از سربازان جان خود را از دست دادند، باقيمانده آنان ناچارازعقب نشينی به اصفهان گرديدند. رضاخان همچنان كه غير قابل لرزش بود از پشتكار و ثبات قدم بسيار بهره مند و تصميمی غير قابل تزلزل داشت وتا اجراﻯ آن كسی مطلع نمیشد.ر
سپس متقبل شد و عهده دار گرديد كه بدواً لرستان را آرامش بخشد و از اين طريق به خوزستان راه يابد. او نيروها را در جاده هرسين در حوالی كرمانشاه، همدان و بروجرد متمركز نمود، وبايك حركت و جنبش متحد المركز بعد از عبور از گذرگاههاﻯ كوهستانی، نيروهاﻯ حكومتی دشت خرم آباد را اشغال و لرهاﻯ دشمن را پراكنده و به دشت شمال خوزستان به دزفول رسيد.ر
در اوايل سال 1924 (1302) پس از اينكه سردار معزز رئيس ايل كُرد شادلو را خلع سلاح و حكومت موروثی را در بجنورد برانداخت وكنترل حكومت مركزﻯ را در آن ناحيه استوار نمود، يك ستون نظامی مركب از 300 نفر مردان قوﻯ تيپ مشهد از بجنورد بطرف خراسان حركت خود را آغاز ورهسپار بسوﻯ تركمن صحرا گرديدند. در اينجا دويست نفر افراد سواره نظام غير منظم كوكلان از نظر كمك به برقرارﻯ آرامش ياغيان يموت به آنان پيوستند، ظاهراً اين اقدام بواسطه روابط غير دوستانه كوكلان با يموت صورت گرفت.ر
سرهنگ فرمانده ستون مرتكب اشتباه شد و نيروﻯ خود را به دو قسمت تقسيم نمود، شمالی و جنوبی، شماليها به سراسر اترك و مراوه تپه شروع به پيشروﻯ نمودند، در حالی كه جنوبيها با خود او حركت را به بيست مايلی جنوب در ميان تپه هاﻯ جنگلی بالاﻯ رودخانه گرگان آغاز كردند. هر دو ستون همزمان مورد حمله يموت ها قرار گرفتند، كوكلانها در اواسط جنگ به خويشان تركمن خود پيوستند، و نزديك به يك صد سرباز كشته و همين تعداد نيز اسير گرديدند.ر
سرهنگ با باقيمانده ستون كه يك سوم بود فرار اختيار نمود كه چگونگی را گزارش كند، و اسرا در ميدان فروش برده (كريم ايشان) در معرض فروش گذارده شدند. رضا خان هيچگاه بی احتياط نبود و اين قبيل مسائل موجب تحريك و تهييج او نمیشد.ر
تصميم گرفت كه موضوع را در خوزستان فيصله بخشد، و هيچ نيرويی را بر عليه تركمنها اعزام نداشت. تمام نيروﻯ آماده با تعداد ژاندامرﻯ جمعاً چهل هزار نفر بودند، افسرﻯ را براﻯ مذاكره و گفتگو در باره خريد اسرا با دخالت و ميانجيگرﻯ رؤساﻯ كوكلانها اعزام داشت. يموت ها حاضر شدند اسرا را با دو مسلسل كه در اختيار آنان قرار گرفته بود با قيمتی مناسب بفروشند ولی تفنگها و اسبان را براﻯ خود نگاه داشتند. رضاخان در تعقيب نقشه هاﻯ خود براﻯ خوزستان در اوايل پاييز سال 1924(1302) گروههايی از ارتش را در مرز اين ايالت آماده فرمان متمركز نمود. گروه شمالی تحت فرمان ژنرال احمدﻯ در اطراف دزفول، و گروه جنوبی در ناحيه بختيارﻯ تحت فرماندهی ژنرال زاهدﻯ.ر
در شروع امر، ژنرال زاهدﻯ حمله را آغاز كرد ونيروﻯ بختيارﻯ را تحت رهبرﻯ امير مجاهد كه باشيخ خزعل اتحاد برقرار نموده بود شكست داد. امير مجاهد حكومت رضاخان را تقبيح كرده بود كه با صدور اعلاميه قبايل را تحريك نموده كه نسبت به وفادارﻯ به خاندان قاجار طغيان نمايند.ر
بعد از اينكه زاهدﻯ بهبهان را اشغال و متعاقباً چم زيدون راتصرف كرد، سايرسران بختيارﻯ روحيه خود را از دست دادند وسر تسليم وانقياد فرود آوردند.ر
ابراهيم برادرم در آن موقع در بوشهر بسر میبرد، در آنجا او نظارت و سرپرستی پياده كردن وسايل نظامی را كه در فرانسه و بريتانيا خريدارﻯ نموده بوديم وانتقال آنها از طريق بوشهر، شيراز، اصفهان به تهران بعهده داشت، كه بيشتر طول راه بسته ها میبايست بوسيله حيوانات حمل شوند.ر
اين راه مشكل و پر مشقت از آن جهت در نظر گرفته شده بود، زيرا وقتی كه تصميم اتخاذ گرديد كه

اين مصالح ( ابزار و آلات جنگی) با كشتی از طريق بصره، بغداد، خانقين، به كرمانشاه، همدان و سپس به تهران ارسال گردد، حكومت عراق كه تحت قيموميت بريتانيا بود از عبور اين جنگ افزارها خوددارﻯ ورزيد. مدعی شد كه در معاهده 1920 (1298) شرايطی قيد و به امضاء رسيده، طبق اين معاهده عبور مصالح جنگی و نقل و انتقال به درياﻯ سرخ، درياﻯ عربی و خليج فارس منوط به كنترل قدرتهاﻯ بزرگ فاتح در جنگ جهانی میباشد.ر
بريتانياﻯ كبير، فرانسه و ايتاليا به ايران يادآور شدند كه براﻯ حمل و نقل سلاحها بايد اجازه و تصويب اين سه دولت كسب گردد، و هنگامی كه ايران ادعا نمود كه وابسته به اين موافقتنامه نمیباشد، دفتر خارجی به امضاﻯ پرنس فيروز استناد نمود كه ايران قبول نموده كه طبق اين معاهده عمل نمايد. معهذا حكومت ايران بوسيله پدرم كه نماينده ايران در معاهده ملل بود به اعتبار اين امضاء و همبستگی ايران اعتراض نمود، همچنان كه مجلس نيز از تصويب معاهده خوددارﻯ نمود.ر ادامه دارد

این خاطرات درپنج بخش درنشریه گنگش در سال 2003 انتشاریافته بود.ر